«تحول دیجیتال» به معنای تغییر شیوه‌های تولید، انتقال و مصرف اطلاعات، کالا و خدمات با استفاده از فناوری‌های دیجیتال همچون اینترنت، رایانه، تلفن همراه و دیگر فناوری‌های مرتبط است. این تحول باعث شده است که تجارت، ارتباطات، خدمات بهداشتی و آموزشی و سایر صنایع بصورت آنلاین و با استفاده از فناوری‌های دیجیتال ارائه شوند. از دیگر اثرات تحول دیجیتال می‌توان به افزایش سرعت و کارایی تولید، کاهش هزینه‌ها، فراهم کردن امکانات جدید و ایجاد فرصت‌های کسب و کار جدید اشاره کرد. در گفت‌وگو با «مهدی عرب‌زاده یکتا» مدیر ارشد کسب و کارهای صنعت هوشمند شرکت فناپ زیرساخت به ظرفیت‌های فناپ زیرساخت و موانع توسعه تحول دیجیتال در کشور با تأکید بر حوزه نفت و گاز پرداخته‌ایم. فناپ زیرساخت، بعنوان اپراتور صنعت هوشمند در زمینه ایجاد زیرساخت‌های حوزه فناوری اطلاعات، هوشمندسازی و تحول دیجیتال فعال است.
مفهوم تحول دیجیتال با «صنعت 4» گره خورده و این دو بطور کلی به هم مرتبط و همزمان با هم پیش می‌روند. صنعت 4 از جدیدترین رویکردهای موجود در حوزه تولید است که با استفاده از فناوری‌های دیجیتالی مانند اینترنت اشیا، هوش مصنوعی، کلان داده، رایانش ابری، بلاکچین و … فرایند تولید را هوشمند و بهینه می‌کند. از دیگر ارتباطات صنعت 4 و تحول دیجیتال می‌توان به ایجاد ارتباطات سریع و دقیق بین اجزای مختلف سامانه تولید، جمع‌آوری داده‌های کارآمد و محاسبات هوشمند با استفاده از الگوریتم‌های هوشمند، بهبود کیفیت محصولات و خدمات و کاهش هزینه‌های تولید اشاره کرد.
برای شروع اگر موافق باشید با داستان ماموریت جدید فناپ زیرساخت شروع کنیم. چه شد که فناپ زیرساخت تصمیم گرفت در جایگاه اپراتور صنعت هوشمند کشور به ایفای نقش بپردازد؟
روزی نگاه کردیم و دیدیم در کشور پروژه های بزرگی در سطح ملی تعریف شده و بسیاری از مسائلی که روزی معضل تلقی می شد در زمان خودشان حل شدند. مثلا سال‌ها بود که ارائه خط تلفن ثابت به مشترکان خانگی به مشکل بزرگی تبدیل شده بود؛ این فرایند چندین سال طول می‌کشید و روند اعطای خطوط تلفن به‌کندی پیش می‌رفت تا اینکه نگاه مدیریت برنامه‌ریزی در آن حوزه، فضا را عوض کرد و باعث شد یک شرکت ارائه‌دهنده خدمات این وظیفه را برای خود تعریف نموده و در حکم اپراتور ارائه‌دهنده خدمات، ایفای نقش کند. وقتی نگاه اپراتوری به کار داشته باشید، یعنی مسئولیت نسبت به ایجاد، توزیع، خدمات پس از فروش، ارتقا و گوناگون‌کردن خدمات را ذهن دارید. همچنین در صنعت مخابرات همراه کشور هم تجارب موفقی رقم خورده است و نمونه دیگر آن، همین اپراتورهای مخابراتی کشور هستند که در سطح وسیعی خدمات دیتا را ارائه دادند.. این تجربه جرقه‌ای را در ذهن مدیران فناپ زیرساخت ایجاد کرد که چرا برای صنایع کشور چنین اپراتوری را نداشته باشیم؛ صنعتی که نسبت به حل مسائل خودش بسیار فربه و کند است. صنعتی که برای افزایش چند درصدی تولید خود، قرار نباشد درگیر و نگران مدرن‌کردن، کالیبره‌کردن، اپراتوری‌کردن و نگهداری تجهیزات باشد. اینها نه در حوصله و توان زیرساختی صنعت است و نه ماموریتش است و از آن مهم تر، صنایع به منظور مدرن سازی زیرساختی، ابزار کافی برای برطرف کردن چنین نیازهایی را ندارد. پس جای یک اپراتور صنعتی در کشور خالی بود. مجموعه‌ای که این فکر را داشته باشد و بتواند به صنایع اطمینان بدهد دغدغه خدمات مورد نیاز خود را نداشته باشد و مطمئن باشد که نیاز تخصصی خود را می‌تواند به کمک مجموعه‌ای متخصص و فن محور برطرف کند. مثلا صنعت بتواند با خیال راحت، ایجاد شبکه رادیویی اینترنت اشیا و نگهداری آن را به اپراتور صنعتی بسپارد و همزمان، تولید باکیفیت‌ترین روغن با درجه خلوص بالا را در اختیار خود داشته باشد. در این حالت اپراتور صنعتی به صنایع کمک می‌کند تا مسیر هموارتری برای ارائه محصول باکیفیت خود داشته باشند. این ایده‌ای بود که فکر کردیم جایش در کشور خالی است. شاید هم جا داشت زودتر چنین مجموعه‌ای در کشور شکل می‌گرفت، اما واقعیت این است که بخش مهمی از ماجرا به بلوغ صنعت هم مربوط است که خوشبختانه این شرایط تا حد زیادی مهیا شده است.
بسیار خوب. یکی از محصولات مهم فناپ زیرساخت بعنوان اپراتور صنعت هوشمند، رونمایی از محصول کنتور گاز هوشمند بود که در زمستان 1399 انجام شد. درباره این طرح و اهمیت آن برای صنعت گاز کشور لطفا بفرمایید.
یکی از کارهای مهم ما در فناپ زیرساخت در حوزه قرائت مکانیزه کنتور گاز انجام شده است. من از حدود سال 1392 با این پروژه همکاری دارم که با ارائه راهکارها و توسعه فناوری‌های مختلف این کار را پیش برده‌ایم تا امروز که بحث هوشمندسازی در این زمینه، جدی‌تر شده است. این طرح ابعاد مختلفی دارد؛ از بحث تنوع مشتریان آن گرفته که حداقل به سه دسته مشتریان مصرف بالا و صنعتی، مشتریان اداری – تجاری و مشتریان خانگی تقسیم می‌شود. از نظر ابعاد و اندازه و حتی فناوری ساخت کنتور نیز کنتورهای این مشترکان با هم متفاوت است. اکنون دانش ایجاد کنتور هوشمند و جمع آوری داده های آن بروی پلتفرم اینترنت اشیا در تمام مدل ها با ظرفیت‌های مورد نیاز هر بخش وجود دارد.
چه نیازی بود که به سمت قرائت مکانیزه کنتور بروید؟
اشکالاتی از جنس هزینه‌های بالای استخدام نیروی انسانی برای قرائت خانه به خانه کنتور، تقلب‌های احتمالی و هزینه‌های حاصل از این اشکالات موجب شد که بحث قرائت مکانیزه کنتور در شزکت ملی گاز ایران مطرح شود.
یعنی بکارگیری فناوری‌های نو هزینه‌های پایین‌تری برای صنعت نفت و گاز در بر دارد؟
الزاما هزینه پایین‌تری ندارد، اما امروز نگاه شرکت ملی گاز به فناوری قرائت مکانیزه کنتور صرفا از منظر کاهش هزینه نیست. اکنون بحث هوشمندسازی در کنتورهای هوشمند مطرح است که علاوه بر جلوگیری از دستکاری، بحث قیمت‌گذاری به‌صورت پیش‌پرداخت را مطرح کرده است. به این ترتیب که مشترکان می‌توانند ظرفیت حجم گاز مشخصی را بخرند تا میزان گاز خریداری شده از منبع به مشترک اختصاص داده شود. در ادامه پیش از پایان حجم گاز خریداری شده، هشداری برای مصرف‌کننده ارسال می‌شود و در صورت عدم خرید حجم گاز جدید، ارائه گاز به مصرف‌کننده می تواند متوقف شود.
پس برای مدیریت بهتر گاز، بحث هوشمندسازی کنتورها مطرح شد؟
بله، هوشمندسازی برای مدیریت بهتر. مصرف انرژی در کشور با توجه به گستردگی شبکه گاز و مسائل تغییر اقلیم و همینطور مستهلک شدن شبکه گاز و هزینه‌های نگهداری شبکه توزیع و … موجب شده است که امروزه اهمیت مسائل مدیریتی و نظارت بر چگونگی توزیع و مصرف گاز به نیاز مهم شرکت ملی گاز ایران تبدیل شود. رفع این نیازها در کسب‌وکارهای امروزی به‌طور کامل از طرف دولت اتفاق نمی‌افتد و به ورود بخش خصوصی و شرکت‌های دانش بنیان به این حوزه نیاز دارد.
با این حساب شرایط برای بکارگیری این کنتورها مهیاست. آیا اشکالی وجود دارد که بکارگیری کنتورهای هوشمند فراگیر نشده است؟
اشکال اصلی در زمینه از خود کنتور نیست و به مسائل کلان‌تری مرتبط می‌شود. تصور کنید جابجایی کنتورهای فعلی با کنتورهای جدید با سازوکار و سیاستگذاری نوین چه چالش‌هایی را ممکن است؛ ایجاد کند یا مثلا ایجاد یک شبکه دسترسی رادیویی اینترنت اشیا برای فعالان بالادستی صنعت نفت و گاز یک معضل جدی از منظر اپراتوری است. شرکت‌های بوده‌اند که از شبکه‌های رادیویی اپراتورهای مخابراتی استفاده کرده‌اند و دچار مشکلات و محدودیت‌هایی شده‌اند. یا مثلا جنس گازی که در پالایشگاه‌های ما تولید می‌شود از لحاظ میزان هلیوم با سایر مناطق جهان متفاوت است. همین موضوع برای تجهیزات الکترونیکی که به کنتورهای گاز بسته می‌شود شرایط متفاوتی از نظر میزان تشعشع میدان مغناطیسی و بروز احتمال انفجار در مخزن کنتور گاز ایجاد کرده است. این در حالی است که اپراتورهای مخابراتی حتی شبکه دسترسی به اینترنت اشیا را هم فراهم کردند. به هر حال کلیه موانع بالا و مسئله دسترسی به شبکه اینترنت اشیا رادیویی به کلی حل شده است. حتی پیمانکاران در این حوزه به شرکت ملی گاز گفته‌اند که حساسیت روی فناوری نداشته باشید و بخش فنی کار را به پیمانکار بسپارید. در عوض حساسیت خود را روی مسائل پدافندی، رگولاتوری، اپراتوری و حکمرانی قرار دهید. زیرا برنامه تحول دیجیتال در صنعت توزیع و پخش گاز نیازمند تحول در کسب و کار است و حل این مسائل، زمانی اتفاق می‌افتد که به داشتن یک ساختار اپراتور صنعتی اعتقاد داشته باشیم. یعنی احساس کنیم در کنار مجموعه حاکمیتی مانند شرکت ملی گاز ایران، یک سری اپراتور تخصصی هایتک هستند که مثل پیمانکاران جدید برای این شرکت‌ها عمل می‌کنند و در حوزه فناوری‌های جدید به رفع نیاز در حوزه هوشمندسازی می‌پردازند.
چرا نمی‌بینیم شرکت گاز در زمینه بکارگیری فناوری‌های هوشمند در حوزه نفت و گاز قدم جدی بردارد؟
این برای ما هم جای ابهام دارد. ما دو سال پیش در بهمن 1399 از پلتفرم کنتور گاز هوشمند طراحی و عملیاتی شده در فناپ زیرساخت، رونمایی کردیم. این در حالی است که کارشناسان می‌دانستند در زمستان سال گذشته با توجه به تغییر شرایط مصرف گاز در کشور با بحران کمبود گاز مواجه می‌شویم. یکی از راه‌های مدیریت و عبور از این بحران، استفاده از کنتورهای هوشمند گاز بود. شاید اگر هر کشور دیگری با این شرایط مواجه می‌شد، خود دولت دست بکار می‌شد و اندیشکده‌ای تشکیل می‌داد، سراغ بخش خصوصی می‌رفت و برای حل مشکل از مسیر بهره گیری از قدرت فناوری، دست یاری به سوی شرکت‌های توانمند داخلی دراز می‌کرد.
چه تعداد کنتور هوشمند گاز در سطح کشور داریم؟
بر اساس شنیده ها از سمت شرکت ملی گاز ایران، حدود سی میلیون کنتور گاز و حدود 40 هزار کنتور صنعتی در کشور داریم و برای تعویض اینها و مهاجرت به سمت اکوسیستم کنتورهای هوشمند، می‌توانستیم پایلوت‌هایی در ابعاد هزار واحد صنعتی را در بخش های مختلف کشور در نظر بگیریم و به تدریج کنتورهای سنتی را با کنتورهای هوشمند تعویض کنیم.
برنامه شرکت گاز برای هوشمندسازی کنتورها چیست؟
واقعیت این است که شرکت گاز هنوز استراتژی تعامل خود را با اپراتورهای صنعتی مشخص نکرده یا دست کم اعلام نکرده است. اینکه قرار است با کنتورسازها کار را شروع کنند یا با یک اپراتور صنعتی می‌خواهند همکاری کنند و تحول دیجیتال در صنعت گاز را رقم بزنند، چیزی است که جایی اعلام نشده است. ما بارها با شرکت گاز نامه‌نگاری و اعلام آمادگی کردیم اما پاسخ مشخصی دریافت نکردیم.
به نظر شما این معلوم نبودن استراتژی علت خاصی دارد؟
من فکر می‌کنم علتش فقط این است که عزم جدی برای مدل‌سازی این طرح و حتی پایلوت آن وجود ندارد. وگرنه پایلوت هزار کنتور هوشمند، و ارائه آنها هزینه بسیار بالایی برای شرکت گاز ندارد و بر مبنای آن می‌توانند در سطح کلان‌تری تحول دیجیتال را در حوزه گاز برنامه‌ریزی و اجرا کند.
فناپ زیرساخت چه کمکی می‌تواند بکند تا تحول دیجیتال در صنعت گاز سریع‌تر آغاز شود؟
ما از همان روز رونمایی از پلتفرم کنتور گاز هوشمند، به شرکت گاز نامه فرستادیم و طرح تجاری و فنی خود را مطرح کردیم. از آنها خواستیم کارگروهی برای شفاف‌سازی طرح تشکیل دهند. در طول دو سال گذشته حداقل این کار می‌توانست انجام شود که نقشه راه و مراحل طرح پایلوت برای بکارگیری کنتور هوشمند در صنعت گاز را با همکاری شرکت گاز مشخص کنیم. تا قبل از اینکه دیر شود و پیشرفت فناوری باعث جاماندن صنعت گاز ما بشود باید اقدام عملی داشته باشیم. به هر حال ما در جایگاه بخش خصوصی در ترکیب کنسرسیومی که ایجاد کردیم، می‌توانیم کارگروه‌های مربوطه را مشخص و شروع کار را کلید بزنیم.
اگر اجازه بدهید کمی جلوتر برویم و بطور کلی نگاهی جامع به صنعت نفت و گاز بیاندازیم. برای تحول دیجیتال صنعت در کشور، فناپ زیرساخت چه گام‌هایی برداشته است؟
صنعت نفت و گاز پهنه وسیعی دارد. از منابع و فضای استخراجی شروع می‌شود تا شبکه انتقال و پالایشگاهی و شبکه توزیع و … که در هر بخش نیازهای فناوری‌اش متفاوت است. فناپ زیرساخت در این زمینه توانایی‌های متنوعی را برای خود ایجاد نموده است. شرکتی که در برنامه‌های تحول دیجیتال از نقشه راهی که در ذهنش دارد که منطبق با برنامه‌های صنعت 4 است شروع کرده و امروز بیشتر تمرکزش روی بخش‌های پالایشگاهی صنعت است. محیط پالایشگاه بعلت پیچیدگی و افزایش نیاز بشر به صنعت انرژی، امروزه با مشکلات زیادی روبه‌رو است که بسیاری از آنها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوپدید قابل حل است. بحث نگهداری پیشگیرانه (predictive maintenance) چیزی است که در این حوزه بسیار حائز اهمیت است. به علت تعدد دستگاه‌ها و ماشین‌ها و خصوصا سامانه‌های کمپرسوری و روتاری، بویژه در شرایط فعلی ناشی از تحریم بسیاری از نرم‌افزارها کار نمی‌کند، در چنین شرایطی باید به دنبال راهکار جایگزین بود. نکته مهم این است که در فضایی کار می‌کنیم که دست بردن در هر حوزه‌ای خطرناک است و می‌تواند تبعات زیست محیطی بالایی داشته باشد. از این رو راه حل جایگزین باید بسیار هایتک باشد و به فناوری‌هایی نظیر اینترنت اشیاء و هوش مصنوعی مجهز شده باشد تا بتواند مسائل آنها را حل کند.
در حوزه صنعت راهکار فناپ زیرساخت برای حل مسائل روز چیست؟
الان تمرکز ما روی فناوری‌هایی مثل تعمیرات و نگهداری پیشگیرانه و مدیریت عملیات تولید MOM یا Manufacturing Operations Management است. این یک راه حل جامع که از طریق فناوری‌های پیشرفته‌ای چون اینترنت اشیا صنعتی و هوش مصنوعی تکامل پیدا کرده، در مدیریت عملیات تولید، دید دقیق و فراتر از کنترل و نظارت بر فرایندها و رویه های تولیدی می‌دهد. و بر خلاف MES سبب بهینه‌سازی خودکار عملکرد تولید در زمان واقعی می شود. به این ترتیب که ترکیب محصولات رده اینترنت اشیای صنعتی و مدیریت عملیات تولید در چرخه پالایشگاهی را طراحی می‌کنیم. بعلاوه بحث مدیریت چرخه محصول (PLM) آنها، مخصوصا در پالایشگاهی که در آن محصول خاصی در حال تولید است را در دستور کار توسعه‌ای خود داریم.
اکنون مهم‌ترین ترندها یا روندهای اصلی فناوری در حوزه نفت و گاز شامل چه مواردی است؟
در دنیای نفت و گاز، ترندها یا روندهای اصلی حوزه فناوری را اگر بخواهیم مثلا از نظر نشریه استارت‌آس اینسایتس بررسی کنیم، به ترتیب شامل این موارد می‌شود: اینترنت اشیا، هوش مصنوعی، تحلیل کلان‌داده، رباتیک، مدل‌سازی‌های سه‌بعدی و تجسم یا بصری‌سازی داده (visualization)، پردازش ابری، واقعیت افزوده، واقعیت مجازی، سامانه اجرای تولید، نگهداری پیشگیرانه و زنجیره بلوکی.
آیا مشخص است که چه تعداد شرکت در جهان روی این حوزه‌ها کار می‌کنند؟ فناپ زیرساخت در کدام حوزه‌ها محصول و راهکار ارائه کرده است؟
استارت‌آس اینسایتس می‌گوید 2086 استارتاپ فعال د رحوزه نفت و گاز تمرکزشان به ترتیب روی همین روندهای اصلی است که اشاره کردیم. ما در فناپ زیرساخت در حوزه اینترنت اشیا در دو رده افقی (هوریزنتالی) و کلاسی صنعتی محصول داریم. در زمینه هوش مصنوعی، آزمایشگاه زی‌لب (ZLab) را با تخصص‌های مختلف داریم که اکنون در حال بررسی مشکلات صنعت و ارائه راهکارهای فناورانه متناسب با هر مشکل برای رفع هر یک از آنهاست. هوش مصنوعی پهنه وسیعی دارد؛ قابلیتی است که در هر صنعت قابلیت پیاده‌سازی خاص خود را دارد. در بحث تجزیه و تحلیل کلان داده، محصول «پادیوت» فناپ زیرساخت از این فناوری ها بهره می‌برد و افزون بر این، بخش‌های مختلف گروه فناپ در این زمینه کار کرده‌اند. توسعه حوزه رباتیک و اتوماسیون نیز جزو برنامه‌های آتی ماست که در زمینه حمل و نقل و پیش رونده های صنعتی در شرف تاسیس و جذب نیرو است. در زمینه مدل‌سازی سه‌بعدی و تصویرپردازی بطور مفصل مشغول کاریم؛ بویژه آزمایشگاه زی‌لب و محصول همزاد دیجیتالی ما اساسا بر مبنای مصورسازی داده ها و پزدازش تصاویر کار می‌کنند. محصول پردازش ابری (ابر صنعتی) را هم در فناپ زیرساخت توسعه داده‌ایم و جزو محصولات کلیدی و پایه‌ای ماست. از آنجا که در حال توسعه مباحث مرتبط با متاورس و همزاد دیجیتالی هم هستیم، محصولات مرتبط با فناوری‌های واقعیت افزوده و واقعیت مجازی را نیز توسعه داده‌ایم که نمونه‌اش را سال گذشته در نمایشگاه معدن‌کاری دیجیتال 1401 نمایش داده شد. در حوزه سامانه اجرای تولید، محصول MES جزو محصولات موجود ما در دپارتمان ERP است و اکنون روی نسخه MOM آن در حال کار هستیم. در زمینه تعمیرات پیشگیرانه که به بحث‌های روتاری و کمپرسورهای صنعتی مربوط است در حال اجرای پروژه و در مرحله ارائه کمینه محصول پذیرفتنی (MPV) هستیم. در ارائه چنین محصولاتی آنچه مهم است این است که پایداری وضعیت را داشته باشیم و دستگاه در شرایط نرمال و همیشه در حال کار باشد. این که در شرایط مختلف بتوانیم؛ متوجه شویم چه موقع ممکن است احتمال بروز خرابی برای دستگاه مورد نظر ما پیش بیاید، نکته تعیین‌کننده‌ای است. حوزه بلاکچین اما در میان روندهای اصلی توسعه فناوری در بخش نفت و گاز، خارج از سرفصل‌های اصلی برنامه‌های فناپ زیرساخت است. اما همانطور که می‌بینید در میان حدود ده روند اصلی توسعه فناوری در بخش نفت و گاز که حدود 2086 استارتاپ در سطح جهان در این حوزه مشغول کارند، فناپ زیرساخت با ارائه محصولات و راهکارهای بومی اغلب آنها را پوشش داده است.
وضع بلوغ دیجیتال را در حوزه نفت و گاز نسبت به این روندها را چطور می‌بینید؟
طبق گزارش‌ها از لحاظ بلوغ دیجیتال، صنایع نفت و انرژی به خاطر بحث اتوماسیون مورد نیاز خودشان تمایل بیشتری به استفاده از فضا و سرویس‌های اینترنت اشیا دارند. اما در ایران به این معنا که بیاییم و خودمان را کامل کنیم و مبحث اتوماسیون از جنس اتوماسیون صنعتی با رویکرد انقلاب صنعتی سوم را بر اساس مفاهیم صنعت 4 باز طراحی کنیم تقریبا کاری نکرده‌ایم. خیلی از این کارها را امروزه اینترنت اشیا انجام می‌دهد. برای همین روی نقشه بلوغ فناوری استارت‌آس اینسایتس می‌بینیم که 22 درصد از گزارش هایتک فناوری که مرتبط به صنعت نفت و گاز است، متعلق به اینترنت اشیاست، 19 درصد متعلق به هوش مصنوعی و 13 درصد متعلق به کلان داده است.
وضعیت فناپ زیرساخت را اگر با شاخص‌های نهادهای تحقیقاتی و مشاوره‌ای شناخته‌شده‌ای نظیر گارتنر، مکنزی، دیلویت و … در حوزه صنعت4 در نظر بگیریم، اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارید؟
نگاه گارتنر را وقتی درباره ورود به صنعت بارویکرد انقلاب صنعتی چهارم در صنعت نفت و گاز بررسی می‌کنیم، می‌بینیم در بحث تحول دیجیتال به دنبال مفهوم تحول کسب‌وکار است. گارتنر، فضای صنعت نفت و گاز را بر اساس سه شاخص تعریف می‌کند؛ نخست، بهینه‌سازی عملکرد در سطوح کسب‌وکار است؛ دوم ایجاد توانمندسازهای نوین در سطوح کسب‌وکار و سوم، توانمندسازی از مسیر بهره‌گیری از فناوری‌های پایه و بنیادی. از این منظر وضعیت فناپ زیرساخت در صنعت نفت و گاز را از نظر شاخص‌های گارتنر را وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم که در بحث توانمندسازها در ده روند برتر، همه ابزارهای توانمندساز زیرساختی را برای ورود به صنعت در اختیار داریم. اما غیر از ابزارهای توانمندساز فناوری که اینها را اصطلاحا business enablers می‌دانند، از جنس فناوری نیز توانمندسازهایی داریم که اصطلاحا tech enablers نامیده می‌شوند. در این زمینه مسیرهای جدیدی را در فناپ زیرساخت شروع کرده‌ایم. واقعیت این است که صنعت به دنبال اثبات مفهوم (proof of concept) نیست، بلکه دنبال اثبات ارزش (proof of value) است. از این رو ما به دنیال این هستیم که معادل توانمندسازهای فناوری، توانمندسازهای کسبوکارها را هم جستجو کنیم. اینکه کدام فناوری‌ها می‌تواند کدام بخش‌های کسب‌وکار مورد نظر ما را به پیش ببرد مهم است. مثلا کارخانه‌ها سالیانه یک بازه زمانی را برای تعمیر و نگهداری (اورهال) تجهیزات در نظر می‌گیرند. اگر بتوانیم مکانیسم پیاده‌سازی فناوری‌ها را طوری تنظیم کنیم که به کمک اینترنت اشیا و هوش مصنوعی به خط تولید کمک کنیم که صرفا بخاطر اورهال فعالیتشان متوقف نشود، به این ترتیب موفق به اثبات ارزش شده‌ایم و به صنعت نشان داده‌ایم ارزش فناوری پیشنهادی ما چیست. این روالی است که ما در تعامل با صنعت در حوزه تحول دیجیتال مد نظر داریم. تحول دیجیتال یعنی اینکه مسائل صنعت را در قالب فناوری از مفاهیم مرتبط با بافتار صنعت 4 بتوانیم در زیرساخت‌ها و مدل‌های کسب‌وکار خود بطور مشهود ببینیم. به این ترتیب است که اهالی صنعت احساس می‌کنند ارزش‌آفرینی جدیدی در حوزه صنعت در حال رخ دادن است.
بهینه‌سازی عملکرد برای صنعت در جریان تحول دیجیتال چطور رخ می‌دهد؟
گزینه آخر بهینه‌سازی عملکرد است. صنعت وقتی احساس کند زیرساختش متحول شده است، توانمندسازها در سطح فناوری وارد شده‌اند و کسب و کار نیز متناسب با آن در حال تغییر و تحول است و شاخص‌ها نیز این مسئله را نشان می‌دهند، آن وقت است که تحول را می‌پذیرد. وقتی به بهینه‌سازی عملکرد نگاه می‌کنیم، باید ببینیم پیش و پس از این تحول چه تغییری در عملکرد فروش خدمات و محصولات ایجاد شده است یا در زمینه برندینگ و محبوبیت برند چه تأثیری ایجاد شده است. اینها بسته ای است که وقتی از منظر گارتنر به موضوع نگاه می‌کنیم می‌بینیم شرکتی مثل فناپ زیرساخت امروز در سطحی از بلوغ قرار دارد که بتواند به صنعت مشاوره در زمینه های چون برندینگ ، کسب و کار ، فنی و تحول بدهد.. ما تیم‌های مربوط و مشاوران قوی در اختیار داریم و از این نظر کاملا آماده هستیم.
از دیدگاه مکنزی چطور؟ اکنون فناپ زیرساخت در چه مرحله‌ای از توانمندی برای ایجاد تحول دیجیتال در صنعت کشور قرار دارد؟
مکنزی تحول دیجیتال صنعت نفت و گاز را در چهار حوزه می‌بیند که در اینجا نیز وقتی شاخص‌های مکنزی را با توانمندی‌های فناپ زیرساخت مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم در شاخص «قدرتمندسازی از مباحث محاسباتی» یعنی اینکه چقدر می‌توانیم از حسگرها استفاده کنیم و یا چقدر قابلیت اینترنت اشیای ما قوی است و یا چقدر می‌توانیم بخش‌های مختلف را در جایی که هیچ داده‌ای تولید نمی‌شود بکار بگیریم و بتوانیم کاری کنیم که داده‌ها را دریافت و گردآوری کنیم، یا بتوانیم پلتفرم اینترنت اشیا یا پلتفرم ابر را برای صنعت ایجاد کنیم، همه اینها مواردی است که برای صنایع امروزی حائز اهمیت است. در اینجا نیز می‌بینیم در فناپ زیرساخت قادریم به این شاخص مورد نظر مکنزی برای صنایع نفت و گاز نیز پاسخ بدهیم.
در زمینه شاخص دوم مکنزی که بحثش برای صنعت از منظر تحلیلی و هوشمندی مهم است، جایی که بتوانید گزارش‌های آماری پیشرفته و سفارشی‌سازی شده و خاص را بدهید و از بحث هوش مصنوعی در این زمینه استفاده کنید موضوع مهمی است. ما در آزمایشگاه «زی‌لب» تمام تمرکزمان بر این است که به کمک هوش مصنوعی بتوانیم سامانه‌های گزارش‌گیری را ارائه کنیم که توصیه‌گر باشد. یک سری بات‌هایی را به صنعت ارائه کنیم که شرایطی شبیه به یک دستیار را داشته باشند و بتوانند تحلیل کنند و انواع و اقسام گزارش‌های مورد نیاز را ارائه کنند.
در بحث تعامل انسان و ماشین، ما حوزه‌های مختلف را می‌خواهیم به هم متصل کنیم. در حوزه کاری مثلا یک کارگر صنعتی با اتوماسیون قرار است تعامل داشته باشند. در معادن زیرزمینی بحث فناوری‌های واقعیت افزوده، واقعیت مجازی، کارگران متصل و … را به کار می‌گیریم. مورد آخر هم بحث مهندسی پیشرفته (advanced engineering) است که وقتی به چرخه تولید نگاه می‌کنیم، از ابتدا که بحث عملیات مهندسی و عملیات تولید و سپس به کنترل کیفیت می‌رسیم و در نهایت به بازخور گرفتن از سیستم می‌رسیم و بعد به بخش مهندسی کارخانه متصل می‌شود، همه واحدهای صنعتی این چرخه ها را دارند. یکی از جاهایی که نقش فناپ زیرساخت می‌تواند بسیار پررنگ باشد این است که ما در حال آماده‌سازی زیرساخت‌های devOps و ابزارهای کمک‌کننده به این چرخه هستیم تا از علوم رایانه‌ای در این چرخه ها استفاده شود و نگرش جدید و مورد نیاز مهندسی تولید، ایجاد شود. به این ترتیب محصولی ایجاد می‌شود که کارایی و ارزش‌آفرینی بیشتری داشته باشد که ما از آن با نام مهندسی پیوسته (continuous engineering) یاد می کنیم.
از نکات مورد اشاره شما این طور به نظر می‌رسد که شما در فناپ زیرساخت در حال ارائه خدمات، محصولات و راهکارهایی هستید که نسبت به سطح آمادگی صنعت برای پذیرش تحول دیجیتال بسیار جلوتر است. این شکاف میان شما به عنوان خدمات‌دهنده با جامعه مخاطب شما چطور قرار است پر بشود؟
بیبنید ما یک صنعت نفت و گاز داریم که تقسیم‌بندی‌های خاص خود را بعنوان بخش بالادست، میان‌دست و پایین‌دست دارد. بخش بالادست این صنعت شامل بخش مربوط به چاه‌های نفت و گاز و تجهیزات مربوط به استخراج از آنهاست. بخش میان‌دست شامل قسمت پالایش و فراوری و بخش پایین‌دست شامل شبکه توزیع است. برای فناپ زیرساخت این موضوع اهمیت دارد که بتواند توانمندی‌های فنی خود را به صنایع ارائه دهد و بگوید بطور بنیادی چه زیرساخت‌ها و دانش‌ها و پلتفرم‌ها و تصویرپردازی‌هایی را دارد و در واقع یک مرحله از فیلترهای اولیه عبور کرده است. شرکتی که می‌خواهد وارد صنعت شود باید از جنس دانش روز در بافتار صنعت 4 باشد و بتواند اثبات کند که راهکارهایش قابلیت حل مشکل صنایع با کاربری‌های ویژه را دارد. بقیه کار مشاور تخصصی آن حوزه است.
با این حساب آیا اکنون آمادگی و تمایلی در صنعت کشور نسبت به بکارگیری فناوری‌های نوین مرتبط با صنعت 4 می‌بینید؟
بله، قطعا می‌بینیم. شاید اگر ده سال پیش از بکارگیری این فناوری‌ها در صنایع صحبت می‌کردیم، شرایط تولید سنتی با بازاری سنتی برقرار بود و چه بسا استقبالی نمی‌شد. این در حالی است که امروز شرایط اقتصادی کشور، تحریم، مشکلات تجاری، تغییر مدل تولید در دنیا و … باعث شده است شیوه‌های سنتی پاسخگو نباشد. مگر اینکه برنامه تحول دیجیتال را ایجاد کنیم و ببینیم در لایه‌های مختلف صنعت چه مشکلاتی وجود دارد که حل آنها منتج به حل بسیاری از بحران‌ها بشود. ما در صنعت عمدتا در بحث اپراتوری مشکل داریم. اپراتوری در بافتار صنعت 4 با نیازمندی امروز بازار با مدل حکمرانی و اپراتوری سنتی قابل پیاده‌سازی نیست. نمی‌توانیم از ظرفیت وسیع و منابع نامحدودی که داشتیم؛ بیاییم برای تولید استفاده کنیم که ویژگی‌های خاص با مشتری خاص دارد. به همین علت است که می‌بینیم خودروسازی ما تا حد زیادی شکست خورده است و متناسب با نیاز روز محصول تولید نمی‌کند.
آیا می‌توانیم بگوییم خدمات مشاوره‌ای فناپ زیرساخت نمونه بومی‌سازی شده خدمات مشاوره‌ای موسساتی نظیر گارتنر و دیلویت است و در بخش اجرا به شرکتی مثل ودافون شباهت دارد؟
ما خودمان را با همه اینها مقایسه می‌کنیم بخاطر اینکه بتوانیم بهترین تجربه‌ها و آن چیزی که نزدیک به فرهنگ کاری ایرانی و فرهنگ شرکت‌ها و پیمانکارهای ماست را پیدا کنیم تا بتوانیم نمونه بومی آن ها را طراحی کنیم. تقریبا در مورد برنامه‌های تحول دیجیتال سعی کرده‌ایم مدل‌هایی از برنامه‌های تحول دیجیتال صنعتی را پیاده‌سازی کنیم که قابل انطباق با ساختار فرهنگی کارگرمآبی انقلاب صنعتی اول و دوم برای ما باشد. شاید خدمات فناپ زیرساخت بیشتر شبیه به مجموعه اکسنچر (Accenture) باشد. ما در تصویرپردازی از صنعت 4 بیشتر سعی کرده‌ایم اکسنچر ایران باشیم و بعنوان اپراتور صنعت هوشمند، خدمات و محصولات مشابه این مجموعه را برای صنعت کشورمان ارائه کنیم. این چیزی است که استراتژی رقابتی ما را نشان می‌دهد.
یکی از حوزه‌های فناوری نوظهور در فناپ زیرساخت، طراحی و توسعه «لیوینگ لب» است. فناپ زیرساخت با ایجاد لیوینگ لب، چه گره‌ای از مشکلات صنعت کشور باز می‌کند؟
یکی از رویکردهای ما این است که امروز وقتی به بررسی فناوری‌های روندساز مثل هوش مصنوعی و اینترنت اشیا و … می‌پردازیم، می‌بینیم بقدری این فناوری‌ها اثرات دگرگون‌ساز در مدل‌های سازمانی، کسب‌وکاری و زیرساختی ایجاد کرده‌اند که درک اینها برای مشتری ثقیل و دشوار می‌شود. برای همین تصمیم گرفتیم به منظور حل این مشکل، بصورت زنده و پویا آن چیزی که در تصویرپردازی پویا می‌گنجد را در بستر آزمایشگاه زنده یا لیوینگ لب ایجاد کنیم. خوشبختانه آزمایشگاه زنده صنعت 4 ما نمونه‌هایی از حوزه‌های معدنی، نفت و گاز و بازار صنعت را پوشش می‌دهد. لیوینگ لب یا آزمایشگاه زنده، فضایی است که اجازه می‌دهد ایده مورد نظر شما در یک بستر و زیرساخت در مقیاس کوچک، قابل لمس و مشاهده‌پذیر باشد. اگر در تحقیق و توسعه به ایده‌ای می‌رسید، لیوینگ لب به شما اجازه می‌دهد بینش عمیق‌تری نسبت به مزایا و کاستی‌های آن ایده پیدا کنید. وقتی دپارتمان توسعه محصول دارید، پس از عملیات مهندسی می‌توانید در لحظه شاهد پخته شدن آن ایده و مدل‌شدن آن روی بستری در آزمایشگاه زنده باشید و بصورت پویا و زنده ببینید ایده چطور در صنعت جواب می‌دهد. این چیزی است در آزمایشگاه زنده می‌توانید به آن برسید. مثل کاری که معادن کانادایی با آزمایشگاه‌های لیوینگ لب خودشان انجام دادند و در مقیاس کوچک تحول حاصل از ایده‌ها را مشاهده کردند.
در قیاس با لیوینگ لب، فناپ زیرساخت با طراحی «همزاد دیجیتالی» چه مزایایی برای صنایع کشور ایجاد می‌کند؟
همزاد دیجیتالی (digital twin) یکی از محصولات راهبردی ماست که در حوزه متاورس صنعتی روی آن کار می‌کنیم. اکنون با بانک پاسارگاد در حال جلو بردن طرح متاورس بانکی هستیم که شامل مراکز داده است؛ افزون بر این که خود این سرویس در حوزه متاورس، آینده اینترنت یا web 3.0 را ترسیم می‌کند. در آنجا سعی داریم نمایی از ارائه شرکت‌ها و کسبوکارها را در محیط متفاوت‌تری از اینترنت امروزی را ببینیم. بنابراین همین تصویرپردازی را برای صنعت داریم؛ صنعتی که یک جا بانک است، یک جا نفت و گاز و جای دیگری بصورت معدن خود را نشان می‌دهد. وقتی مدل سه‌بعدی یک پالایشگاه را طراحی کرده‌ایم و داده‌های جز به جز پالایشگاه را دریافت می‌کنیم، هر نوع تصمیم‌گیری مهندسی و مدیریتی در پالایشگاه را پیش از اعمال در محیط واقعی می‌توانیم روی همزاد دیجیتالی آن پیاده‌سازی کنیم و نتیجه را ببینیم. مثلا اگر درجه رطوبت روغن یا کمپرس روغن عوض شود، می‌توانیم تأثیر آن را در عملکرد همزاد دیجیتالی آن تجهیز ببینیم. می‌توانیم بررسی کنیم که در شرایط تغییر آیا تنظیمات جدید را می‌توان انجام داد و … این آزمایش‌ها و خطاها را در محیط شبیه‌سازی‌شده همزاد دیجیتالی می‌توان اعمال کرد و بزودی هم محصول همزاد دیجیتالی فناپ زیرساخت را در حوزه‌های مختلف رونمایی می‌کنیم.
وقتی در کشوری هستیم که با انواع تحریم‌های بین‌المللی مواجه‌ایم، تلاش یک شرکت از بخش خصوصی برای پیاده‌سازی فناوری‌ها مدرن صنعت 4، اعتماد بنفس بالایی را در مجموعه آن شرکت می‌طلبد. همینطور پایداری مستحکمی در برابر توفان‌های اقتصادی نظیر بالا و پایین شدن شدید نرخ ارز نیاز دارد تا بتواند بگوید اپراتور صنعت هوشمند در یکی از متلاطم‌ترین اقتصادهای دنیا هستم. این اعتماد بنفس و توان بالای مقاومت در مجموعه‌ای مثل فناپ زیرساخت از کجا می‌آید؟
پاسخ به این سوال شاید در بیان جملات زیبا تا حدودی کلیشه‌ای به نظر برسد، ولی واقعیت این است که تصویرپردازی ما در عالم واقعیت از بسیاری از عوامل تأثیرگذار بر کسب‌وکار اثر می‌پذیرد و مختل می‌شود. خیلی جاها پس از تلاش بسیار نتیجه نگرفته‌ایم و این طور نیست که شناکردن در خلاف مسیر اقتصاد کشور، کار آسانی باشد. ولی تفاوت در ایستادن برای ساختن است. در این راه می‌جنگیم و با مسائل کشور دست و پنجه نرم می‌کنیم. هدف ما ساخت است و حتی گاهی یک پله بالاتر از ساخت هستیم و از این نظر نگاه ما به «برساخت» است. یعنی نگاه ذهنی خودمان را نسبت به ایده‌آل‌ترین تصویرپردازی ذهنی ایجاد می‌کنیم تا این تصویرپردازی به همه ارکان تعمیم پیدا کند. پس اگر ایستاده‌ایم تا بسازیم، ایستاده‌ایم تا در جامعه صنعتی نیز برساخت ایجاد کنیم. مطلوب‌ترین ذهنیتی که می‌تواند صنعت کشور را متفاوت کند تا یک ذهنیت متعالی ایجاد شود که بله، ما جایگاه داریم، لیاقتش را داریم، صنعت و منابعش را هم داریم، در این صورت امید داریم که بتوانیم این مسیر دشوار را طی کنیم. تقریبا در بیشتر حوزه‌ها هم کار کرده‌ایم و موفقیت‌های خوبی داشته‌ایم. سوی دیگر این ماجرا صنعت است که امیدواریم همراهی خوبی برای آغاز سفر دیجیتال در کشور از خود نشان دهد.
