بازار مرکز داده، تشنه سرمایه‌گذاری

در تحقیقی که شرکت بین‌المللی مشاوره مدیریت مکنزی درباره افزایش مراکز داده در آمریکا انجام داده، با اندازه‌گیری میزان افزایش مصرف برق برای بازتاب تعداد سرورهایی که یک مرکز داده می‌تواند در بر بگیرد، تا سال 2030 میزان مصرف انرژی در این بخش به بیشتر از 35 گیگاوات می‌رسد؛ این درحالی است که انرژی مصرفی آنها در سال 2022 کمتر از 17 گیگاوات بوده است. همچنین، آمریکا 40 درصد از بازار مرکز داده را به خود اختصاص داده است. مراکز داده معمولا متعلق به شرکت‌های بزرگ (مانند ارائه‌دهندگان فضای ابری، بانک‌ها یا شرکت‌های مخابراتی) هستند که از این زیرساخت‌ها برای اهداف خاص خود بهره می‌گیرند؛ یا اینکه شرکت‌های بزرگ در همکاری با شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات کولوکیشن (co-location)، مراکز داده را برای خدمات‌رسانی ایجاد می‌کنند. در حالت دوم، شرکت کولوکیشن امکان اجاره فضای مورد نیاز را برای شرکت‌ها در مراکز داده مهیا و تجهیزات خنک‌سازی و شبکه را فراهم می‌کنند. در این شرایط کاربران عادی یا شرکت‌ها و سازمان‌های دیگری که به این خدمات نیاز دارند، تجهیزات فناوری اطلاعات خود را به شبکه متصل می‌کنند.  

علل استقبال و عوامل محدودسازی این بازار

دلایلی مانند ثبات درآمد و جریان نقدینگی پیوسته، ریسک و بازدهی تعدیل‌شده، سبب شده است سرمایه‌گذاران زیادی روانه بازار ارائه خدمات مرکز داده شوند. به گزارش مکنزی در سال 2021، قریب به 209 قرارداد مرکز داده با ارزشی معادل با 48 میلیارد دلار در آمریکا راه‌اندازی شد که 40 درصد افزایش نسبت به سال قبل نشان می‌دهد. در شش ماهه اول سال 2022، تعداد معاملات کلان در این حوزه حدود 87 قرارداد با ارزشی معادل با 24 میلیارد دلار بوده است. همچنین از سال 2015 تا 2018، بخش خصوصی در آمریکا 42 درصد ارزش معاملات را به خود اختصاص داده است؛ سهم آنها از سال 2019 تا 2021 به بیشتر از 65 درصد و در نیمه اول سال 2022 به 90 درصد رسیده است. با این حال، عوامل زیادی هستند که ظرفیت محدودکردن این روند افزایشی را دارند. مثلا نرخ‌های بالای سود بانکی موجب افزایش هزینه‌ها می‌شود که البته این شرایط فقط مختص مراکز داده نیست. افزون بر این، حاشیه سود شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات کولوکیشن در حضور بازیگران بزرگی مانند وب آمازون و گوگل کلود به‌سرعت رو به کاهش است. همواره شرکت‌های ارائه دهنده خدمات کولوکیشن مشتریان بزرگی داشته‌اند، اما به تدریج شرکت‌ها به ساخت مراکز داده خودشان در کلاس جهانی رو آورده‌اند. در نتیجه، شرکت‌های بزرگ قراردادهای کوتاه‌مدت‌تری با شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات کولوکیشن امضا می‌کنند و غالبا در قراردادها سود کمتری نصیب مراکز کولوکیشن می‌شود. با گذشت زمان، ارائه‌دهندگان خدمات کولوکیشن، عملکردی مشابه با توسعه‌دهندگان را خواهند داشت و سرمایه‌گذاران دیگری مانند بخش املاک، فضای بهتر و مطلوب‌تری برای فروش یا اجاره فضا به شرکت‌های بزرگ در حوزه مرکز داده پیدا می‌کنند. با این وجود، چنین شرایط و پیش‌بینی‌هایی هرگز به معنی نبود فرصت‌های خوب سرمایه‌گذاری و ارزش‌آفرین نیست. چنانکه در شکل 1 نمایش داده شده است، شرکت‌های کولوکیشن همچنان به فعالیت قدرتمند خود در بازار ادامه می‌دهند. سازندگان مراکز داده فرامقیاس و فعال در ساخت شهرک‌های مراکز داده برای توسعه سریع خود به شرکت‌های کولوکیشن نیاز دارند. شرکت‌های کوچک‌تر نیز برای دریافت خدمات مرکز داده به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات کولوکیشن نیاز دارند. با این حال، بسیاری از سرمایه‌گذاران ممکن است کماکان فرصت های بالادستی را در یک زنجیره ارزش پیچیده در نظر نگرفته باشند. در ادامه موقعیت‌هایی را بررسی می‌کنیم که برای سرمایه‌گذاران آتی در بازار مرکز داده جایگاه ویژه‌ای خواهند داشت.  

  مراکز داده دارای چهار جزء یا محور اصلی هستند: فضای مورد نیاز برای برپایی مرکز داده، تجهیزات صنعتی مانند تجهیزات مکانیکی، الکتریکی و خطوط لوله (برای انتقال آب یا تهویه هوا)، سخت‌افزارهای فناوری اطلاعات و نرم‌افزارهای مورد نیاز. فرصت‌های شغلی یا درآمدزایی دیگری نیز در ارتباط با عملیات مرکز داده وجود دارد؛ مانند مدیریت مجموعه و خدمات فناوری اطلاعات شامل زیرساخت بعنوان خدمت (IaaS) و میزبانی داده. ارائه سایر خدمات مانند تأمین برق و شبکه اینترنت نیز فرصت‌های درآمدزایی بیشتری را فراهم می‌کنند. بنابراین، در سراسر این زنجیره ارزش فرصت برای سرمایه‌گذاری یافت می‌شود.  

تحلیل بازار مرکز داده خاورمیانه

در سال 2024 اندازه بازار مرکز داده خاورمیانه 1.03 هزار مگاوات برآورد شده است و انتظار می‌رود تا سال 2029 به 2.06 هزار مگاوات برسد. نرخ رشد مرکب سالانه به میزان 8/14 درصد در بازه 2024 تا 2029 پیش بینی شده است. مراکز داده Tier 3 بیشترین سهم بازار را در سال 2023 به خود اختصاص داده‌اند، اما مراکز داده Tier 4 سریع‌ترین رشد را در دوره پیش‌بینی شده دارد. زمان کار (Uptime) مراکز داده Tier 3 حدود 99.982 درصد در یک سال است که در نتیجه زمان توقف (downtime) تقریبی به میزان 1.6 ساعت در سال را نتیجه می‌دهد. با افزایش پذیرش اتصال لبه و ابری، انتظار می‌رود که سگمنت Tier 3 بیشتر رشد کند. در سال 2022 بخش Tier 3 بازار خاورمیانه با ظرفیت 464.68 مگاوات فناوری اطلاعات کار می‌کرد. در طول دوره پیش‌بینی (2022 تا 2029) انتظار می‌رود ظرفیت بار IT از 621.78 مگاوات در سال 2023 به 1214.86 مگاوات در سال 2029 با نرخ رشد مرکب سالیانه (CAGR) 11.81 درصد افزایش یابد. انتظار می‌رود مراکز داده Tier 4 سریع ترین نرخ رشد مرکب سالانه را با 26.51 درصد ثبت کند. اکنون چند کشور در حال توسعه روی دریافت گواهینامه‌های مراکز داده Tier 4 متمرکز شده‌اند. توسعه زیرساخت‌های دیجیتال مانند مراکز داده برای اجرای برنامه‌های مرتبط با 5G مورد نیاز است. اخیراً، به دلیل افزایش تعداد شرکت‌های چند ملیتی و گسترش خدمات کسب‌وکاری 24 ساعته، ترجیح به راه‌اندازی مراکز داده Tier 3 و Tier 4 را افزایش داده است.

طبق داده‌های پایگاه Mordor Intelligence، امارات متحده عربی از نظر حجم کار در سال 2023 بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و عربستان سعودی سریع‌ترین رشد را در دوره پیش‌بینی شده داشته است. انتظار می‌رود در سال‌های آینده، منطقه خاورمیانه سرمایه‌گذاری خود را روی بازار مراکز داده افزایش دهد. عوامل متعددی گسترش مراکز داده را در این منطقه تسهیل می‌کند. جاه‌طلبی‌های مربوط به راه‌اندازی شهرهای هوشمند میان دولت‌های منطقه و بویژه در کشورهای حوزه خلیج فارس، باعث ایجاد تغییر در سیاست‌های ساخت‌وساز جوامع مدرن این منطقه شده است. انتظار می‌رود شهرهای آینده در خاورمیانه که با فناوری‌های دیجیتال پشتیبانی می‌شوند، حجم عظیمی از داده‌ها را تولید کنند. بهینه‌سازی ضبط، ذخیره‌سازی و پردازش داده‌ها در چنین شهرهایی موضوع بسیار مهمی است. رشد داده‌های داخلی و ظهور شبکه‌های 5G باعث افزایش تقاضا برای مراکز داده محلی (localized data centers) با هدف سرعت بخشیدن به انتقال داده می‌شود. مقررات نامشخص حاکمیت داده در حوزه‌های قضایی خاص به سرمایه‌گذاری در حوزه مرکز داده انگیزه می‌بخشد. این امر بر اهمیت توسعه مراکز داده برای سازمان‌هایی مانند بانک‌ها که داده‌های مشتریان را در داخل کشور نگهداری می‌کنند، تأکید می‌کند. در سال‌های اخیر امارات متحده عربی که یکی از کشورهای پیشروی منطقه در رقابت برای ایجاد یک اقتصاد دیجیتال قوی و رقابتی، شناخته می‌شود از شاخص‌ترین کشورها در توسعه مراکز داده در منطقه بوده است. بر اساس شاخص موقعیت مکانی، مرکز داده Arcadis بعنوان شبکه پهن باند فیبر بخوبی تثبیت شده (well-established fiber broadband network) امارات متحده عربی به این کشور کمک کرد تا جایگاه برتر را برای نفوذ پهنای باند تلفن همراه حفظ کند. در عین حال، سهولت دریافت مجوزهای ساخت و ساز و ابتکارات جدید شهر هوشمند، آن را به مکانی نوظهور برای سرمایه‌گذاری در حوزه مراکز داده تبدیل کرده است. عربستان سعودی نیز برنامه راهبردی 18 میلیارد دلاری خود را در جولای 2021 برای ایجاد شبکه سراسری مراکز داده در مقیاس بزرگ راه اندازی کرده است.  

روندهای مهم در بازار مرکز داده خاورمیانه

افزایش تعداد کاربران تلفن همراه و گسترش پوشش جمعیتی شبکه 5G در سراسر کشورهای منطقه، رشد بازار را افزایش می‌دهد. کشورهای حوزه خلیج فارس در دو دهه گذشته تغییرات اساسی در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات را تجربه کرده‌اند که در نتیجه تأثیر قابل‌توجهی بر خدمات ارائه شده به کاربران بعلت توسعه زیرساخت‌های دیجیتال داشته است. اکنون خدمات اینترنت و مخابرات در منطقه بسیار رایج‌تر از سطح جهانی است؛ بویژه در شورای همکاری خلیج فارس، نسبت کاربران اینترنت به کل جمعیت به 98.21 درصد می‌رسد که در مقایسه با میانگین جهانی 63 درصدی، رقم بالایی است. در این منطقه تعداد کل کاربران تلفن همراه تقریباً 137.66درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهد، در حالی که میانگین جهانی حدود 55درصد است. حدود دو سوم اپراتورهای شبکه وایرلس در خاورمیانه شبکه های 5G را راه اندازی کردند و آن را گسترش داده‌اند. استقرار پلتفرم‌های مختلف خدمات رسانه‌ای بر فراز اینترنت یا (OTT) و بهبود سرعت ممکن است منجر به تقاضای بیشتر برای فضای رک را درپی داشته باشد و منجر به افزایش تعداد مراکز داده در خاورمیانه شود.

اولویت‌بندی ابتکارات دیجیتالی مانند 5G، پرداخت دیجیتال و جذب جمعیت قابل توجهی از مهاجران شاغل، تقاضای بازار مراکز داده را افزایش می‌دهد. بازگشت سفرهای تجاری و تفریحی به منطقه در پی فروکش‌کردن همه‌گیری کرونا و همچنین اتخاذ سیاست‌های ویزای بلندمدت آسان‌گیرانه در کشورهای منطقه مانند ویزاهای طلایی که سرمایه‌گذاری‌ها را در بخش‌های مختلف از املاک و مستغلات گرفته تا شرکت‌های نوپا تحریک می‌کند، از بهبود قوی بازار گوشی‌های هوشمند در کوتاه‌مدت حمایت می‌کند. برگزاری رویدادهای بین‌المللی، بویژه جام جهانی فوتبال در قطر در سال 2022، فرصت‌هایی را برای بخش‌های مختلف در کشورهای همسایه نیز ایجاد کرده است. این منطقه در حالی به جذب جمعیت قابل توجهی از مهاجران شاغل می‌پردازد و تقاضای جدیدی برای محصولات انبوه ایجاد می‌کند که بسیار ثروتمند است. خاورمیانه بیش از نیمی از ارزش فروش جهانی را بجز ترکیه به خود اختصاص داده است. اپل و سامسونگ پیشتازان بازار در بخش گوشی‌های هوشمند هستند و تقریباً 96 درصد از حجم حمل‌ونقل را به خود اختصاص داده‌اند. فعال‌سازی دستگاه‌های دیجیتال در خاورمیانه در سال 2022 بطور متوسط 23 درصد رشد داشته است. انتظار می‌رود میزان داده‌های خام بدلیل نفوذ گوشی‌های هوشمند و استفاده از دستگاه‌های 5G افزایش یابد. بالابودن تعداد کاربران گوشی‌های هوشمند ممکن است به استفاده بیشتر از داده‌ها و اینترنت منجر شود. نیاز به مراکز داده بیشتر و نرخ بهره‌برداری منطقه‌ای بالاتر ممکن است تقاضا را برای سرورهای مورد نیاز برای ذخیره و پردازش داده‌ها افزایش دهد.  

وضعیت این بازار در ایران

همانطور که تمام کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، مراکز داده دولتی و خصوصی متعددی را با هدف توسعه زیرساخت و درآمدزایی احداث کردند، در ایران هم مراکز داده زیادی وجود دارد و بطور کلی بازار مرکز داده در حال توسعه است. با توجه به روند رو به رشد استفاده مردم ایران از اینترنت و افزایش تعداد سرویس‌های داخلی بر بستر اینترنت و استقبال گسترده از وبسایت‌های فارسی زبان، همواره نیاز به توسعه مراکز داده در راستای ارائه خدمات به شهروندان احساس می‌شود. تاکنون بیشتر مراکز داده ایران در پایتخت کشور احداث شده تا از این نقطه و در جایی که تجهیزات و زیرساخت‌ها در بالاترین حد خود قرار دارند به کل کشور خدمات‌رسانی انجام شود. وظیفه بیشتر مراکز داده احداث شده در کشور تامین اینترنت است و بخش دیگری از مراکز داده وظیفه جمع‌آوری، ذخیره و دسترس‌پذیری اطلاعات مهم هموطنان را عهده‌دار هستند. برای مثال مراکز داده بانکی وظیفه دارند اطلاعات حساب‌های بانکی و تراکنش‌ها را نگهداری و تجزیه و تحلیل کنند. در این میان سیاستگذاری در کشور برای راه‌اندازی و پیاده‌سازی مراکز داده پشتیبان (Backup) و بازیابی بحران (Disaster Recovery) بسیار حیاتی است. مراکز داده داخل کشور روند رو به توسعه‌ای را دنبال می‌کنند و تعداد آنها رو به افزایش است، اما هنوز با استاندارهای جهانی و منطقه‌ای فاصله معنی‌داری دارد. این یعنی نیاز به توسعه مراکز داده در کشور بشدت ملموس است و این بازار تشنه سرمایه گذاری از سوی بخش‌های دولتی و خصوصی است.   منابع: mckinsey.com و mordorintelligence.com این مقاله 9 مرداد 1403 در مجله پیوست منتشر شده است.